καλικάντζαροι

Δαιμονικά πειραχτικά όντα της νεοελληνικής λαϊκής μυθολογίας. Σύμφωνα με τη λαϊκή πίστη, οι κ. εμφανίζονταν τις νύχτες του δωδεκαήμερου, μεταξύ Χριστουγέννων και Θεοφανίων, και λέρωναν τις προμήθειες των νοικοκυραίων, έπιαναν όσους ανθρώπους έβρισκαν έξω από το σπίτι και τους ανάγκαζαν να χορέψουν μαζί τους, εμπόδιζαν τα ζώα τους να περπατήσουν και έπνιγαν τα αβάπτιστα παιδιά μπαίνοντας στα σπίτια από τις καπνοδόχους. Οι κ. χάνονταν στα Φώτα γιατί, σύμφωνα με την παράδοση, «δεν μπορούν να βαστάξουν τη δύναμη του αγιασμού». Συζητήθηκε αν οι κ. είναι, όπως και άλλα όντα της λαϊκής παράδοσης (κυρίως παραμυθιακά), δάνειο από τον τουρκικό λαό στα χρόνια της τουρκοκρατίας ή καθαρά ελληνικό δημιούργημα από τα χρόνια του Βυζαντίου, αφού και τότε πίστευαν σε μια δαιμονική βλαπτική μορφή (το βαβουτσικάριο), πλασμένη ίσως από τον φόβο που προκαλούσαν οι μεταμφιεσμένοι της γιορτής των καλενδών (πρώτης του έτους) οι οποίοι ήταν επιθετικοί και θορυβώδεις. Ολόκληρη η χρονική περίοδος που αντιστοιχεί στο δωδεκαήμερο ήταν γεμάτη από επιβιώσεις παγανιστικών γιορτών με ανάλογο χαρακτήρα, για την καταπολέμηση των οποίων η Εκκλησία αγωνίστηκε σκληρά. Τέλος έγινε προσπάθεια να συσχετιστούν με την αρχαία ελληνική δοξασία σύμφωνα με την οποία οι ψυχές των νεκρών ξαναγύριζαν για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα στη Γη και έμεναν κοντά στους ζωντανούς. Για τους κ. πίστευαν πως «έρχονται από τη γης αποκάτου», όπου μένουν όλο τον υπόλοιπο καιρό. Οι κ. εμφανίζονταν με ανθρώπινη μορφή, με μακριά νύχια που δεν τα περιποιούνται ποτέ και γενικά ήταν τρομερά άσχημοι. Χαρακτηριστική είναι η παλαιότερη παράδοση από την Αράχοβα: «Καθένας από τους σκαλικαντζέρους έχει κι από ‘να κουσούρι, καθώς και τα ζώα τους. Άλλοι είναι κουτσοί, άλλοι στραβοί, άλλοι μονόματοι, μονοπόδαροι, στραβοπόδαροι, στραβοπρόσωποι, στραβομούρηδες, στραβοχέρηδες, ξεπλατισμένοι, τσακισμένοι και κοντολογίς όλα τα κουσούρια και τα σακατλίκια τα βρίσκεις απάνω τους». Άλλοτε εμφανίζονταν με πόδια τράγου ή με καλυμένο ολόκληρο το σώμα τους από τρίχες ή αδύνατοι ή πολύ ψηλοί φορώντας σιδεροπάπουτσα. Είχαν ακόμα τη δύναμη να μεταμορφώνονται σε διάφορα ζώα ή να παίρνουν τη μορφή άλλων ανθρώπων. Πάντα όμως ήταν πρόσωπα κωμικά στη συμπεριφορά τους και στο περπάτημά τους. Σύμφωνα με τη λαϊκή πίστη, κ. γίνονταν όσοι γεννιόνταν από τα Χριστούγεννα έως του Αγίου Βασιλείου. Η δυσετυμολόγητη ονομασία καλ(λ)ικάντζαρος είναι η πιο συνηθισμένη και διαδεδομένη, υπάρχουν όμως και τοπικές ονομασίες, όπως παγανά, παρωρίτες κ.ά. ή παραφθορές και παραλλαγές της κοινής ονομασίας, όπως σκαλικαντζέροι, καρκάντζαροι, σκαρκάντζαλοι, καλιτσάγγαροι κ.ά.